Αν οι Τρεις Ιεράρχες ήταν σήμερα δάσκαλοι….
Μια εργασία διαφορετική, στηριγμένη στο λόγο των μεγάλων Δασκάλων της Παιδείας μας που αξίζει να διαβαστεί από όλους: δάσκαλους, μαθητές, γονείς, κυβερνήτες. Η Πεμπτουσία της Παιδαγωγικής Επιστήμης, οι βασικές αρχές, οι μέθοδοι διδασκαλίας, οι έπαινοι, οι τιμωρίες, η αγάπη των δασκάλων μέσα από το έργο των πνευματικών φάρων της Ορθοδοξίας και της Παιδεία.
Αγάπησαν ο,τι ωραίο και αληθινό υπάρχει στον άνθρωπο.
Και μάλιστα, ιδιαιτέρως στο νέο άνθρωπο. Το παιδί. Το μαθητή μας.
Γι’αυτό και η διδασκαλία τους είναι πολύτιμη σε μας που καθοδηγούμε το σύγχρονο νέο άνθρωπο.
Σήμερα 3 Σεπτεμβρίου, αρχή του σχολικού έτους 20….. και ώρα 9.00 π.μ. συνήλθε στην πρώτη τακτική του συνεδρίαση ο Σύλλογος διδασκόντων των Εκπαιδευτηρίων μας «Ελληνοχριστιανική Παιδεία» τον οποίο αποτελούν οι Διδάσκαλοι:
• Βασίλειος, Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας, ο επονομαζόμενος Μέγας
• Γρηγόριος, Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, ο επονομαζόμενος Θεολόγος και
• Ιωάννης, Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, ο επονομαζόμενος Χρυσόστομος
και αφού διαπιστώθηκε η νόμιμη απαρτία, άρχισε η συνεδρίαση.
Το λόγο πήρε πρώτος ο Βασίλειος και είπε τα εξής:
Αγαπητοί συνάδελφοι, μια και βρισκόμαστε στην αρχή της νέας εκπαιδευτικής περιόδου, νομίζω πως καλό θα ήταν να χαράξουμε τις βασικές αρχές του παιδαγωγικού και διδακτικού μας έργου.
Ας μην ξεχνούμε ότι σκοπός της αγωγής είναι να καταστήσει τον άνθρωπο αντάξιο της θείας καταγωγής του, αλλά και του θείου προορισμού του. Όχι μόνο να γίνει ισχυρή προσωπικότητα για να δράσει και να προσφέρει στην κοινωνία, αλλά και να κατασταθεί «συμπολίτης των αγίων και οικείος του Θεού».[2] Η ομοίωση προς τον Θεό και τελικά η θέωση πρέπει να είναι η κύρια επιδίωξη του ανθρώπου επί της γης και της αγωγής του. Ο άνθρωπος, ο κάθε άνθρωπος, και ο μικρός μαθητής μας εν προκειμένω, είναι «θεός κεκελευσμένος»[3]. Είναι «το μόνον των ζώων θεόπλαστον»[4], είναι «φυτόν ουράνιον»[5], είναι «ομοδίαιτος των αρχαγγέλων και φωνής θείας ακροατής»[6], είναι «των επί γης ζώων το τιμιώτατον, το μετά τους αγγέλους εν λογικοίς τεταγμένον»[7], είναι «ο εικόνι Θεού τετιμημένος»[8].
Επίσης, ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο εύπλαστη και απαλή είναι η παιδική ψυχή και μαλακή σαν το κερί. [9] Τα μαθήματα αρετής που θα εντυπωθούν στο παιδί από την παιδική ηλικία είναι ανεξάλειπτα.[10]
Συνεχίζει ο Χρυσόστομος: Συμφωνώ απολύτως. Γιατί αν στην ψυχή που ακόμη είναι μαλακή και τρυφερή εντυπωθούν τα καλά διδάγματα, τότε κανένας δε θα μπορέσει, ποτέ, να τα ξεριζώσει[11]. Και κανένας μη μου λέγει ότι τα παιδιά δεν πρέπει να ασχολούνται με τα ιερά θέματα και διδάγματα˙ διότι όχι μόνον έπρεπε να απασχολούνται με αυτά, αλλά και μόνον αυτά έπρεπε να σπουδάζουν… Και διότι αυτή κυρίως η ηλικία τέτοια χρειάζεται μαθήματα. Διότι, λόγω του ότι είναι απαλή, γρήγορα δέχεται μέσα της τα λεγόμενα, ωσάν αυτά που ακούει να εντυπώνεται η σφραγίδα στο κερί. Εξάλλου τότε, στην παιδική ηλικία αρχίζει ο βίος να αποκλίνει είτε στην κακία είτε στην αρετή. Αν λοιπόν κανείς απ’ αυτό το ξεκίνημα και τα πρόθυρα της ζωής απομακρύνει τα παιδιά από την πονηρία και τα χειραγωγήσει στην άριστη οδό, θα τα στερεώσει στο εξής σαν σε συνήθεια κάπως και φύση της αρετής˙ με τη θέλησή τους επομένως δε θα μεταβληθούν εύκολα προς το χειρότερο, εφόσον αυτή η συνήθεια θα τα ελκύει προς εργασία των αγαθών. Έτσι θα γίνουν πιο σεβαστοί από εμάς και χρησιμότεροι στα θέματα της πολιτείας, αφού θα επιδεικνύουν τα χαρίσματα των πρεσβυτέρων στη νεανική τους ηλικία.[12] Εξάλλου, ποια μεγαλύτερη τέχνη υπάρχει απ’αυτή, τι μπορεί να εξισωθεί με το να ρυθμίζεις την ψυχή και να διαπλάθεις το νού ενός ανθρώπου; [13]
Το λόγο παίρνει ο Γρηγόριος: Η αγωγή είναι τέχνη των τεχνών και επιστήμη των επιστημών και έχει σκοπό να δώσει στην κοινωνία καλούς χριστιανούς. Κυρίως όμως σκοπός της αγωγής είναι «να τηρηθεί η εικόνα και να εξομοιωθεί προς το αρχέτυπον».[14]
Ιωάννης: Ναί, αλλά να μην ξεχνάμε ποτέ ότι η αγωγή, λόγω της αστάθειας που χαρακτηρίζει τα παιδιά και τους νέους, δεν έχει άμεσα αποτελέσματα. Οι στόχοι της είναι μακροπρόθεσμοι.Ο παιδαγωγός βλέπει περισσότερο το μέλλον του παιδιού και λιγότερο το παρόν. Γι’ αυτό και δεν παρασύρεται, ούτε απογοητεύεται από τις τωρινές παρεκτροπές του παιδιού, αλλ’ αισιοδοξεί πάντοτε και ελπίζει. Ο καλός παιδαγωγός σπέρνει ταπεινά και με υπομονή το σπόρο του καλού και αναθέτει την καρποφορία στην καλή θέληση του παιδιού, στην πάροδο του χρόνου και στη χάρη του Θεού.
Η σχέση δασκάλου και μαθητή
Ιωάννης: Ας δούμε όμως τώρα πως θα γίνει αποδοτική η διδασκαλία μας.Το να αγαπά ο δάσκαλος το μαθητή, το “φιλείν και φιλείσθαι” είναι το κύριο στοιχείο που κάνει αποδοτική τη διδασκαλία. Νομίζω, αγαπητοί συνάδελφοι, ότι πρέπει να ξεπεράσουμε σε φιλοστοργία τους φυσικούς πατέρες! Ο λόγος μας πρέπει να είναι ανθρώπου που διδάσκει μάλλον, παρά ελέγχει, που παιδαγωγεί, παρά τιμωρεί, που βάζει τάξη, παρά που διαπομπεύει, που διορθώνει παρά που επεμβαίνει στη ζωή του μαθητή. Το κάθε παιδί ας το αντιμετωπίζουμε με διαφορετικό σύστημα αγωγής, αφού είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα.”[15] Η σχέση παιδαγωγού – μαθητή είναι μια σχέση ελευθερίας και δημιουργίας. Οφείλουμε να σεβόμαστε πρώτιστα εμείς το δώρο της ελευθερίας, που χάρισε ο Δημιουργός στα παιδιά και να μη φυλακίζουμε τις ανησυχίες τους.
Γρηγόριος: Η Παιδεία πρέπει να είναι δρόμος απελευθέρωσης και όχι δουλείας, όχι καθημερινός θάνατος και μιζέρια! Ας κάνουμε την Παιδεία όπλο δικαιοσύνης και όχι θανάτου”, [16]
Ελληνοχριστιανικά γράμματα
Ας μην ξεχνούμε, συνεχίζει ο Χρυσόστομος, ότι δε σφυρηλατούμε χάλκινα αντικείμενα, τα οποία δέχονται παθητικά τα χτυπήματα του σφυριού και τα οποία θα βρεί ο τεχνίτης στην κατάσταση στην οποία τα άφησε. Σφυρηλατούμε ψυχές, οι οποίες δέχονται ή δε δέχονται τη διδασκαλία και αντιδρούν ποικιλοτρόπως. Κατά συνέπεια, άλλα πρέπει να προσφέρουμε στη μια περίπτωση, άλλα στην άλλη. Άλλα στο πρώτο στάδιο της μαθήσεως, άλλα στα επόμενα.
Βασίλειος: Η προσθήκη των νέων γνώσεων πρέπει να γίνεται σιγά –σιγά και σύμμετρα. Να προχωρούμε από το απλούστερα στα δυσκολότερα, αφού είναι δύσκολο να διδαχθεί κανείς τα μεγάλα πριν από τα μικρά.[17]
Εξατομίκευση της διδασκαλίας
Ναί, αλλά να λάβουμε υπόψη μας και τη διαφορετικότητα του κάθε μαθητή μας, προσθέτει ο Γρηγόριος. Όπως και στις αρρώστιες του σώματος, δε δίνει ο γιατρός το ίδιο φάρμακο σε όλους, έτσι και στις ψυχές, με ξεχωριστό λόγο και τρόπο αγωγής να τους αντιμετωπίσουμε.[18]
Ευχάριστος ο τρόπος της διδασκαλίας
Βασίλειος: Να γίνεται με ευχάριστο τρόπο η διδασκαλία μας. Μάθημα που γίνεται με το ζόρι, δεν μπορεί ν’αφήσει τίποτε, αλλά εκείνα που διδάσκονται με χάρη και ευχαρίστηση μπαίνουν στις ψυχές των παιδιών μας, παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στο νού των μαθητών μας.[19]
Εποπτεία
Συμπληρώνει ο Χρυσόστομος: Να χρησιμοποιούμε την αρχή της εποπτείας και εποπτικά μέσα. Να μη χρησιμοποιούμε γενικότητες, αλλά με παραδείγματα να διασαφηνίζουμε τα όσα διδάσκουμε. Να διδάσκουμε εποπτικώς, διότι τα πράγματα είναι πιο ισχυρά από τα ονόματα, αφού ύστερα από τα πράγματα δόθηκαν τα ονόματα. Γιατί τίποτε δεν είναι ψυχρότερο από το δάσκαλο, που μόνο με τα λόγια φιλοσοφεί.
Η αυτενέργεια
Βασίλειος: Ο μαθητής είναι ανάγκη να βάζει το χέρι του στο έργο. Να έρχεται στην αίθουσα με ενδιαφέρον για την εξέταση των προβλημάτων και να συμμετέχει στο αγώνισμα του μαθήματος. Να διεγείρει το πνεύμα του, ώστε να θέτει υπό έλεγχο καθετί που διδάσκεται, να τον ενθαρρύνει δε ο διδάσκαλος να συνεχίσει μόνος του την έρευνα για την ανεύρεση της αλήθειας, γιατί ο,τι με κόπο αποκτά καθείς, αυτό και μετά χαράς αποδέχεται και επιμελώς διαφυλάττει.[20]
Μεθοδολογία – διδακτική
’Ιωάννης: Άριστη είναι η διδασκαλία όταν ο δάσκαλος επαναλαμβάνει τη διδασκαλία του ωσότου γίνει καταληπτή.[21] Δεν παραδίδουμε μεμιάς τα πάντα, αλλά τα επαναλαμβάνουμε για να εντυπωθούν καλύτερα στο νού των μαθητών μας. Ούτε πολλή ύλη να τα φορτώνουμε, γιατί θα είναι πολύ δύσκολο να τα θυμούνται ολ’αυτά. Αλλά και γιατί υπάρχει φόβος να γίνουν λιγότερο ενεργητικοί και περισσότερο νωθροί από τις δυσκολίες που θα συναντήσουν.[22]
Γρηγόριος: Δέν εἶναι πιό ὠφέλιμη ἡ ραγδαία βροχή ἀπ’ ἐκείνη πού πέφτει ἤρεμα, γιατί ἡ μιά με τήν ὀρμητικότητά της παρασύρει τό ἔδαφος, ἐνῶ ἡ ἄλλη εἰσχωρεῖ βαθιά σ’αὐτό, φτάνει στίς ρίζες καί τό καθιστᾶ γόνιμο.[23]
Βασίλειος: Ας μιμηθούμε τους οικοδόμους, που όταν κτίζουν μιάν οικοδομή, αφού θέσουν τα θεμέλια, τοποθετούν τους λίθους. Έτσι ας οικοδομήσουμε και το πνεύμα.[24]
Έλεγχος, ποινές, έπαινος
Βασίλειος: Ένα πολύ σοβαρό θέμα που πρέπει να συζητήσουμε είναι το πως θα αντιμετωπίσουμε τις προβληματικές συμπεριφορές των μαθητών μας. Κάθε σφάλμα χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση. Άλλοτε είναι καιρός για ταπεινοφροσύνη, άλλοτε για εξουσία, άλλοτε για έλεγχο, άλλοτε για παρηγοριά, πότε για καλωσύνη και πότε για αποστομία κ.λ.π.[25]
Γρηγόριος: Όπως στα σώματα δεν προσφέρεται η ίδια τροφή και τα ίδια φάρμακα, έτσι και τα ελαττώματα των ανθρώπων, δεν αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο. Άλλοι είναι οκνηροί και δυσκίνητοι, οπότε χρειάζεται να τους κεντρίζουμε, ενώ άλλοι είναι θερμόαιμοι και βιαστικοί, οπότε χρειάζονται χαλινάρι. Άλλους ωφελεί ο έπαινος και άλλους η επίπληξη, όταν και τα δύο γίνονται την κατάλληλη στιγμή. Άλλους διορθώνει η παρηγοριά και άλλους η επίπληξη.[26]
Ιωάννης : Αρχή των τιμωριών πρέπει να είναι το μέτρο και η σύνεση, όχι η ακρότητα και η υπερβολή. Αν δείς παράβαση του παιδιού, να το τιμωρείς, άλλοτε μεν ατενίζοντας αυτό με βλέμμα αυστηρό, άλλοτε λέγοντας πικρά κι επιτημητικά λόγια και άλλοτε με λόγια καλά και υποσχέσεις. Ακόμη, αν μιλήσεις μία φορά και δεν πείσεις, κι αν συμβουλέψεις και δεύτερη και τρίτη και πολλές φορές, μην αποκάμεις να επαναλαμβάνεις τα ίδια λόγια, χωρίς όμως δυσαρέσκεια, αλλά χαριτολογώντας.[27] Ο καλός δάσκαλος δεν κραυγάζει, δεν οργίζεται, δεν αποθηριώνεται· έχει υπομονή, επιμονή και εγκαρτέρηση. Δε σε έπεισα σήμερα, αύριο ίσως τα καταφέρω, ας πούμε στους μαθητές μας. Αλλά αν όχι αύριο, μπορεί και μεθαύριο ή και την επομένη ίσως. Αυτός που σήμερα άκουσε και περιφρόνησε, ίσως αύριο ν’ακούσει τη διδασκαλία μας και να την αποδεχτεί. Ή κι ακόμη μετά από πολλές ημέρες να προσέξει τα όσα του είπαμε. Γιατί και ο ψαράς πολλές φορές κατά τη διάρκεια της ημέρας άδεια ανεβάζει τα δίκτυα του και το απόγευμα λίγο προτού επιστρέψει το λιμάνι πιάνει το ψάρι που όλη την ημέρα του ξέφευγε. Κι ο γεωργός ακόμη, εάν για χάρη των κακών καιρικών συνθηκών που τυχόν και μια και δυό και πολλές φορές καθημερινά προκύπτουν παρατήσει τη δουλειά του, από την πείνα θα πεθάνουμε όλοι.
Κι ίσως με ρωτήσετε: Πως θα το επιτύχουμε αυτό; Κι εμείς οι δάσκαλοι άνθρωποι είμαστε και μπορεί να θυμώσουμε. Σωστά, θα το πετύχουμε αυτό αν όσο περισσότερο γίνεται, ο λόγος μας να είναι λόγος ανθρώπου, που διδάσκει μάλλον παρά που ελέγχει, που παιδαγωγεί, παρά τιμωρεί, που βάζει τάξη παρά που διαπομπεύει, που διορθώνει παρά που επεμβαίνει στη ζωή του άλλου.[28] Ο δάσκαλος προπάντων πρέπει να διδάσκει και να παιδαγωγεί με πραότητα, διότι μία ψυχή που έχει ανάγκη να μάθει, δεν είναι δυνατό να μάθει κάτι ωφέλιμο όταν αυτό προσφέρεται με θρασύτητα και εριστικότητα. Ακόμη κι αν έχει τη διάθεση να προσέξει θα αισθανθεί δύσκολα και δε θα μάθει τίποτε. Εκείνος που θέλει να μάθει κάτι ωφέλιμο, πριν απ’όλα τ’άλλα πρέπει να διάκειται ευμενώς προς τον δάσκαλο. Όπως είναι γνωστό, κανείς δεν αισθάνεται ευχάριστα απέναντι σ’εκείνον που βρίζει με θράσος.[29]
Βασίλειος: Να ελέγχουμε με πολλή περίσκεψη, για να μην καταλήξουμε στο αντίθετο αποτέλεσμα. Να μην είμαστε αυστηροί στις επιτιμήσεις μας και να μην ελέγχουμε αμέσως και με εμπάθεια, ούτε να καταδικάζουμε τον άλλο για μικρά σφάλματα σαν να είμαστε οι ίδιοι ακριβοδίκαιοι. Εγώ κρίνω ότι κάνει το ίδιο σφάλμα κι εκείνος που δεν επιπλήττει τους σφάλλοντες και εκείνος που είναι υπερβολικός στις τιμωρίες.[30]
Γρηγόριος: Στο φόβο ας αναμίξουμε την ηπιότητα. Να μετριάσουμε την απειλή με την ελπίδα. Γνωρίζω πως η καλωσύνη επιτυγχάνει πολλά και παρακινεί στην ανάλογη ανταπόδοση.[31]
Ιωάννης: Κι αν ακόμη οι έπαινοι δεν είναι απολύτως δίκαιοι, χρησιμοποιούνται κατ’οικονομίαν, διότι προετοιμάζουν το έδαφος για ν’ακολουθήσουν τα λόγια μας. Διότι εκείνος που από την αρχή απευθύνει συστάσεις που δυσαρεστούν, έχει ως αποτέλεσμα να μην τον ακούν οι αδύνατοι κατά τη θέληση.[32] Γενικά, τις προτροπές προς το καλό να τις κάνουμε μαζί με επαίνους, διότι έτσι γίνονται και ευπρόσδεκτες, όταν δηλαδή υποκινούμε το ζήλο αυτών των ίδιων που συμβουλεύουμε.[33] Πες του, για παράδειγμα, ένα μικρό έπαινο, που μπορείς να πλέξεις από τα άλλα προτερήματα που έχει. Έτσι, αφού τον περιβάλλεις με θερμά λόγια, προχώρησε στη θεραπεία της πληγής… Κατηγόρησε το ανθρώπινο γένος, στο οποίο ανήκουμε όλοι, τόνισε ότι όλοι ζούμε μέσα στην αμαρτία… Έπειτα, όταν συμβουλεύεις, να μη διατάζεις, αλλά να συμβουλεύεις αδελφικά. Και αφού με όλα αυτά καταπραΰνεις τη φλεγμονή και ανακουφίσεις τον πόνο, που θα προκαλέσει ο έλεγχος που θα ακολουθήσει…, και τον παρακαλέσεις να μη θυμώσει, τότε άνοιξε την πληγή, φανέρωσε, δηλαδή, το σφάλμα του, αλλά με τέτοιο τρόπο, ώστε ούτε να τον καταπιέζεις, γιατί θα αντιδράσει και θα φύγει, ούτε να τον αποκοιμίζεις, γιατί τότε θα δείξει αδιαφορία και περιφρόνηση. Διότι αν δεν ενεργήσεις αποτελεσματικά, δε θα πετύχεις τίποτε· αν πάλι ελέγξεις με σφοδρότητα, θα του δώσεις αφορμή να αγανακτήσει και να φύγει. Γι’ αυτό και μετά από όλα αυτά, όταν πρόκειται να ελέγξεις, να συνδυάζεις τους ελέγχους και πάλι τον έπαινο.[34]
Να δώσουμε πολλή σημασία στην ενθάρρυνση. Εκείνος που δεν κατόρθωσε απολύτως τίποτε, γίνεται οκνηρός και χάνει γρήγορα το θάρρος του. Εκείνος όμως που συνειδητοποίησε ότι εκτέλεσε με επιτυχία έστω μία εντολή, παίρνοντας απ’ αυτή θάρρος, θα προχωρήσει με μεγαλύτερο ζήλο προς την πραγματοποίηση και των υπολοίπων.[35]
Όσο για τις τιμωρίες, πρέπει να εξετάζουμε με μεγάλη ακρίβεια και να μην καταδικάζουμε αυτούς που σφάλλουν μόνο από όσα ακούσαμε, ούτε να βγάζουμε αποφάσεις χωρίς αποδείξεις.[36] Δεν είναι μικρή παρηγοριά το να γνωρίζεις και να συναισθάνεσαι ότι τιμωρείσαι δίκαια.[37]
Βασίλειος: Κυρίως δεν πρέπει να οργιζόμαστε εναντίον εκείνων που σφάλλουν, διότι αυτό δείχνει εμπάθεια. Ιδιαίτερα να προσέχουμε να μη γινόμαστε πιο αυστηροί όταν έχουν προσβάλλει εμάς τους ίδιους.[38]
Ιωάννης: Κι οπωσδήποτε ας είμαστε φειδωλοί στις τιμωρίες. Αν το παιδί μάθει να παιδαγωγείται μόνο με την τιμωρία, θα μάθει να περιφρονεί τις τιμωρίες και τότε όλα πάνε χαμένα… Επίσης η απειλή τότε είναι αποτελεσματική όταν το παιδί πιστεύει ότι θα πραγματοποιηθεί… Όταν δείς όμως ότι ο φόβος τον ωφέλησε, χαλάρωσε την αυστηρότητα, διότι η ανθρώπινη φύση έχει ανάγκη και από επιείκεια.[39] Ας απορρίψουμε λοιπόν την παιδαγωγική του φόβου. Δεν είναι δυνατό να γίνει κανείς κάποιος καλός με τη βία. Εκείνος που έγινε καλός με την καταπίεση, δε θα μείνει πάντοτε καλός! Αλλά μόλις απαλλαγεί από τον καταναγκασμό, θα επιστρέψει στις κακές του συνήθειες. Αντιθέτως, εκείνος που παιδαγωγείται με τέτοιον τρόπο, ώστε να γίνει καλός με την ελεύθερη απόφασή του, αφού θα γίνει καλός, θα μείνει στο καλό αμετακίνητος.[40]
Γρηγόριος : Καλό είναι να τιμωρείται ο μαθητής για να αποφεύγει δεύτερο σφάλμα. [41]
Ιωάννης: Αν δεν επιτιμάμε τους μαθητές που σφάλουν, είναι επιζήμιο και για το δάσκαλο και για το μαθητή. Να φοβάται μεν πάντοτε μήπως φάει ξύλο, αλλά να μη δέρνεται! Να απειλείται με μαστίγιο, αλλά νη μην τις τρώει! Κάθε απειλή να μη φθάνει στο να πραγματοποιηθεί! [42] ’Εξάλλου, ποιος έμαθε γράμματα χωρίς φόβο; Να συμβουλεύουμε με πολλή αγάπη, με πραότητα και επιείκεια κι όταν το παιδί είναι ήρεμο. Να προηγείται ο έπαινος και ν’ακολουθεί η συμβουλή. Αντί να συμβουλεύουμε, μπορούμε να μακαρίζουμε εκείνους που έχουν την αντίθετη με την κακία του παιδιού, αρετή. Με τον τρόπο αυτό, λέμε αυτό που επιθυμούμε, χωρίς να θίγουμε εκείνον που ακούει, εφόσον δεν αναφερόμαστε προσωπικά σ’αυτόν και στο παράπτωμά του. Το παιδί που θα αντιδράσει και σ’ αυτόν τον τρόπο, είναι βέβαιο ότι πολύ περισσότερο θα αντιδράσει στη συμβουλή που θα του απευθύνουμε προσωπικά σ’αυτό.
Επιπλέον, για μερικά πράγματα πρέπει να διδάσκουμε τα παιδιά και να δίνουμε οδηγίες και για άλλα πρέπει να δίνουμε εντολές. Αν λοιπόν διατάζουμε εκεί που να συμβουλέψουμε ή συμβουλεύουμε, όταν είναι ανάγκη να διατάξουμε, θα γίνουμε καταγέλαστοι!
Τέλος, ας μην ξεχνάμε ποτέ ότι η συμβουλή μας πρέπει να συνοδεύεται και από προσευχή! Οι συμβουλές που εμπνεέονται από το Άγιο Πνεύμα και στηρίζονται στην Αγία Γραφή, είναι οι αποτελεσματικότερες! Ύστερα, ο δάσκαλος δεν πρέπει μόνο να παροτρύνει στο καλό, αλλά και να προσεύχεται και να βοηθεί με τη θερμή δέησή του, ώστε να μην καταποντισθούν οι μαθητές του, ούτε να παρασυρθούν από τα απατηλά συνθήματα. Αυτός που μας λύτρωσε από το κακό με τρόπο θαυμαστό, που δεν μπορεί να τον κατανοήσει ανθρώπινος νούς, αυτός έχει τη δύναμη να μας διαφυλάξει και να μας διασφαλίσει –κι εμάς και τα παιδιά- από κάθε κακό.
Βασίλειος: Ασφαλώς! Δεν μας ενδιαφέρει απλώς και μόνο να εξαλειφθεί πάση θυσία η κακή συμπεριφορά, αλλά να δώσουμε σημασία στην προσωπικότητα του παιδιού. Διότι πρόκειται για εικόνα Θεού. Για παράδειγμα, όταν μας ρωτά κάτι δεν πρέπει να απαντούμε απρόθυμα, διότι αυτό δείχνει περιφρόνηση προς τον αδελφό μας και έτσι προσβολή προς τον Θεό.[43] Και μια κι έχουμε πληροφορίες και για ρατσιστική συμπεριφορά προς κάποιους μαθητές μας από συμμαθητές τους, ας κάνουμε ειδικά μαθήματα στους μαθητές μας για να εξαφανισθούν εντελώς οι φυλατικές αυτές διακρίσεις. Γιατί γνωρίζουμε τους εαυτούς μας και καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει ομοτιμία του ενός ανθρώπου προς τους άλλους και αυτό προέρχεται από τη φύση του. Για μας τους χριστιανούς δε συνιστά υπεροχή το γένος ή η καταγωγή, ούτε ο πλούτος, ούτε το χρώμα και η κατασκευή του σώματος, αλλά υπεροχή συνιστά ο βαθμός του φόβου που έχουμε προς τον Θεό. [44] Η μόνη διάκριση που επιτρέπεται στη χριστιανική κοινωνία είναι ο φόβος του Θεού, ο βαθμός της αρετής, ο βαθμός της τελειώσεως και του αγιασμού. Όποιος πλεονεκτεί σ’αυτά πράγματι είναι ξεχωριστός στα μάτια του Θεού και των ανθρώπων. Κατά τα άλλα, οι πάντες είμαστε συγγενείς, όλοι αδέλφια, παιδιά ενός Πατέρα, του Θεού.[45]
Ιωάννης: Πολλοί μαθητές μας παραπονιούνται πως τους φερόμαστε με τρόπο που μας κάνει ανάξιους σεβασμού. Κι έχουν δίκιο γιατί εμείς είμαστε πρότυπο γι’ αυτούς κι εκείνοι προσπαθούν να εξομοιώσουν τη συμπεριφορά τους με τη δική μας.[46]
Βασίλειος: Πράγματι, είναι καθοριστική η δύναμη του παραδείγματος. Η αξιοπιστία του δασκάλου καθιστά ευπρόσδεκτο το λόγο του και προετοιμάζει τους μαθητές να προσέξουν περισσότερο.[47] Είναι γενική αρχή, ότι εκείνος που άρχεται, γίνεται ο,τι κι εκείνος που επιστατεί και άρχει. Εκείνος, λοιπόν, που παιδαγωγεί πρέπει να θυμάται την εντολή του Αποστόλου Παύλου: “Τύπος γίνου των πιστών”, παρέχοντας ως υπόδειγμα τη δική του ζωή. Ακόμη κι όταν σιωπά ο δάσκαλος, το παράδειγμα των έργων του θα είναι διδασκαλία, ισχυρότερη από κάθε προφορικό λόγο.
Γρηγόριος: Άριστη διδασκαλία είναι το να διδάσκεται κανείς με έργα και λόγια κι όχι μόνο με λόγια. Ή να μη διδάσκεις καθόλου ή να διδάσκεις με τη συμπεριφορά σου. Να μην προσελκύεις με το ένα χέρι και με το άλλο να απωθείς. Θα ‘χεις λιγότερη ανάγκη από λόγια, όταν πράττεις εκείνα που πρέπει· ο ζωγράφος διδάσκει πιο πολύ με τις ανάγλυφες εικόνες του.[48] Να γίνεις σοφός, για να κάνεις τους άλλους σοφούς. Να γίνεις φως, για να φωτίζεις. Ν’αγγίξεις το Θεό, για να φέρεις κι άλλους σ’ Αυτόν. Ν’ αγιαστείς, για να αγιάσεις…
Ιωάννης: Εκείνος που διδάσκει άλλους, αν δεν ωφελείται τίποτε άλλο, τουλάχιστον λέγοντας συγκινείται βαθιά, και μάλιστα όταν βλέπει ότι είναι υπεύθυνος γι’αυτά για τα οποία επικρίνει τους άλλους.[49] Ποιο είναι λοιπόν το όφελος της διδασκαλίας όταν δε διδάσκουμε και δεν διορθώνουμε τους εαυτούς μας;[50] Ο δάσκαλος πρέπει πρώτα να είναι δάσκαλος του εαυτού του και μετά των άλλων. Όπως ακριβώς ο στρατηγός, αν δεν γίνει προηγουμένως άριστος στρατιώτης, δεν θα μπορέσει ποτέ να γίνει στρατηγός, έτσι και ο δάσκαλος.[51]
ΑΓΑΠΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΜΑΘΗΤΗ
Γρηγόριος: Η αγάπη μας προς το μαθητή πρέπει να έχει δυό διαστάσεις. Η μια οπλίζει το δάσκαλο με υπομονή και αισιοδοξία κι η άλλη ασκεί μεγάλη μορφωτική επίδραση στις ψυχές των παιδιών. Τίποτε δεν προσελκύει το μαθητή περισσότερο, από το να αισθάνεται ότι ο δάσκαλός του τον αγαπά και φροντίζει γι’ αυτόν. Ενθουσιάζεται ο μαθητής, όταν βλέπει πως ο δάσκαλος τον πλησιάζει και δεν τον περιφρονεί.
Ναί, αναμφίβολα, είναι μεγάλος δάσκαλος η αγάπη, τονίζει ο Χρυσόστομος. Είναι ικανή κι από την πλάνη να απομακρύνει και τη συμπεριφορά να διορθώσει και σε ανώτερη ζωή να οδηγήσει. Η αγάπη δεν κάνει τίποτε άσχημο, αλλά με τα χρυσά της φτερά, σκεπάζει τα σφάλματα των αγαπημένων. Η αγάπη δεν παραχωρεί το περίσσευμα, αλλά χαρίζει τον εαυτό της.
«ΕΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΝΟΥΘΕΣΙΑ ΚΥΡΙΟΥ»
Ιωάννης: Επιτρέψτε μου να προσθέσω και κάτι ακόμη. Νομίζω ότι πρέπει να επιστήσουμε την προσοχή των γονέων όχι μόνο να εκπαιδεύουν τα παιδιά τους στις τέχνες και το σχολείο, αλλά και να τα εκπαιδεύουν “εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου”. Να προσέχουν τις συναναστροφές τους, για να ελέγχουν τι λέγεται εκεί και τι μαθαίνει το παιδί. Δεν πρέπει ν’αφήσουν τον οποιοδήποτε να γίνει οικοδόμος του ψυχικού κόσμου των παιδιών τους. Να τους προτείνουμε να τους διαβάζουν διηγήσεις από την Αγία Γραφή. Δεν επιτρέπεται στα παιδιά να τρέφονται με παραμύθια μωρά κατάλληλα για γριές. Π.χ. τι έκανε ο ένας και τι ανταπέδωσε ο άλλος. Να διηγούμαστε ιστορίες από την Αγία Γραφή, π.χ. του Κάιν και του Άβελ και μάλιστα να καταγλυκαίνουμε τη διήγηση, ώστε να τη δέχεται το παιδί και να αισθάνεται χαρά και τερπνότητα. Να τα επαναλαμβάνουμε συχνά και μάλιστα όταν καταλάβει το διήγημα, τότε να του πούμε: “Βλέπεις πόσο κακό είναι η γαστριμαργία; Βλέπεις πόσο κακό είναι να φθονείς τον αδελφό σου;”
Όταν μεγαλώσει να λες και “φοβερότερα διηγήματα”. Όταν είναι σε απαλή ηλικία, να μην το φορτώνεις με τόσο μεγάλο βάρος το παιδί. Όταν φθάσει σε ηλικία δεκαπέντε ετών και περισσότερο ας ακούει και για τη γέννα. Όταν φθάσει τα δεκαοκτώ μίλησέ του για τον κατακλυσμό, για τα Σόδομα, για τα γεγονότα της Αιγύπτου, όσα είναι γεμάτα τιμωρίες. Μάλιστα να τα διηγείσαι εκτεταμένα, με κάθε λεπτομέρεια. Όταν μεγαλώσει περισσότερο να του μιλήσεις για την Καινή Διαθήκη, για τη χάρη, για την καταδίκη. Με τέτοια λόγια να περιφράσσεις την ακοή του και μέσα από το σπίτι σου να του παρέχεις τα υποδείγματα.[52]
Βασίλειος: Συμφωνώ απολύτως! Οι ιστορίες των Γραφών είναι το κατάλληλο φάρμακο για τα αρρωστήματά μας. Ο φίλος της σωφροσύνης ανοίγει την ιστορία του Ιωσήφ και διδάσκεται απ’αυτές τις σώφρονες πράξεις… Το ίδιο μπορεί να διδαχθεί κι από τον Ιώβ, ο οποίος ήταν σταθερός σε όλες τις καταστάσεις. Με δυό λόγια, όπως οι ζωγράφοι , όταν ζωγραφίζουν εικόνες από πρότυπα προσπαθούν να μεταφέρουν το χαρακτήρα του προτύπου στο καλλιτέχνημά τους, έτσι και όποιος προσπαθεί να καταστήσει τον εαυτό του τέλειο σε κάθε είδος αρετής, πρέπει να προσβλέπει στους βίους των αγίων, σαν αγάλματα κινούμενα και δρώντα και να οικειοποείται την αγαθότητά τους με τη μίμηση”.[53]
Βασίλειος: Αλλά και η προσευχή, ιδιαιτέρως η κοινή προσευχή των παιδιών με τους γονείς και τους δασκάλους, δημιουργεί και αναπτύσσει την αγάπη και την αδελφοσύνη, μεταξύ αυτών που προσεύχονται.
Ιωάννης: Ασφαλώς. Μα και η εκκλησιαστική μουσική έχει μεγάλη μορφωτική δύναμη. Αν παιδεύσουμε τη γλώσσα του παιδιού και του νέου να ψάλλει, θα ντραπεί μετά η ψυχή του να επιθυμήσει τα αντίθετα.
Επαγγελματικός προσανατολισμός.
Γρηγόριος: Όμως, πρέπει να ενδιαφερθούμε και το μέλλον των μαθητών μας.Ο δάσκαλος οφείλει να διακρίνει εγκαίρως τις κλίσεις των μαθητών του και να υποδεικνύει, όταν φθάσουν στην κατάλληλη ηλικία, ποιόν κλάδο και ποιο επάγγελμα ν’ακολουθήσουν, αφού ο,τι γίνεται με τις υποδείξεις της φύσης πετυχαίνει, ενώ ο,τι είναι αντίθετο μ’αυτήν, αποτυχαίνει.[54]
Στην Αθήνα υπήρχε ένας παλιός νόμος, κατά τη γνώμη μου πάρα πολύ καλός, σύμφωνα με τον οποίο, οι νέοι μόλις έφταναν στην εφηβική ηλικία και γίνονταν κατάλληλοι για ν’ακολουθήσουν τα διάφορα επαγγέλματα, τους κατηύθυναν σ’αυτά με τον εξής τρόπο: Έκαναν μια δημόσια έκθεση με τα εργαλεία του κάθε επαγγέλματος και οδηγούσαν τους νέους μπροστά σ’αυτά. Ανάλογα με το εργαλείο για το οποίο τύχαινε να εκδηλώσει ο καθένας τη χαρά του, αυτό το επάγγελμα τους μάθαιναν, γιατί εκείνο που είναι σύμφωνο με τη φύση μας στέφεται με επιτυχία. Αντίθετα, όποιο δεν ταιριάζει στη φύση μας τον κάνει αποτυχημένο. Γι’ αυτό να φροντίσουμε κι εμείς να διακρίνουμε και να καλλιεργήσουμε τις ιδιαίτερες κλίσεις των μαθητών μας, να τους παροτρύνουμε να ασχολούνται μ’αυτά που ταιριάζουν προς αυτές και να μην ασχολούνται με περιττά, γιατί θ’αποτύχουν, διότι όπως λέει κι η παροιμία, η ποίηση δε θέλει ν’ασχολείται μαζί της εκείνος που ξέρει να οδηγεί τα άλογα, γιατί θ’αποτύχει και στα δυό.
ΑΜΟΙΒΕΣ ΤΩΝ ΔΑΣΚΑΛΩΝ
Βασίλειος: Ωραία. Νομίζω ότι αρκετά είπαμε. Πριν φθάσουμε στο τέλος της συνεδρίασής μας, θα ήθελα επίσης να σας ενημερώσω ότι την ερχόμενη εβδομάδα θα έχουμε απεργία. Τα αιτήματα είναι πολλά και κυρίως ζητούμε αύξηση των δαπανών για την Παιδεία και βελτίωση των μισθών των δασκάλων.
Ιωάννης: Θα πρέπει να θυμίσουμε στους κυβερνώντες, να μη ζητούν μόνο κόπους και θυσίες από τους δασκάλους. Είναι απαραίτητο να αγωνισθούμε για να έχουν οι δάσκαλοι κάθε βαθμίδας ικανοποιητικές χρηματικές αμοιβές, και με αφθονία μάλιστα, για να μην ασχολούνται με άλλα πάρεργα, προσπαθώντας να εξασφαλίσουν τη ζωή της οικογενείας τους και παραμελώντας το σημαντικό πνευματικό τους έργο[55].
Βέβαια ποτέ δεν ξεχνάμε ότι η καλύτερη αμοιβή για το δάσκαλο δεν είναι ο μισθός του, αλλά η ποιότητα των μαθητών του.
Γρηγόριος: Πριν τελειώσουμε, σας παρακαλώ να ετοιμάσετε εγκαίρως τις εισηγήσεις σας για την επόμενη συνεδρίαση.
ΟΛΟΗΜΕΡΟ
ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΣ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ
Σήμερα 3 Σεπτεμβρίου, αρχή του σχολικού έτους 20….. και ώρα 9.00 π.μ. συνήλθε στην πρώτη τακτική του συνεδρίαση ο Σύλλογος διδασκόντων των Εκπαιδευτηρίων μας «Ελληνοχριστιανική Παιδεία» τον οποίο αποτελούν οι Διδάσκαλοι:
• Βασίλειος, Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας, ο επονομαζόμενος Μέγας
• Γρηγόριος, Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, ο επονομαζόμενος Θεολόγος και
• Ιωάννης, Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, ο επονομαζόμενος Χρυσόστομος
και αφού διαπιστώθηκε η νόμιμη απαρτία, άρχισε η συνεδρίαση.
Το λόγο πήρε πρώτος ο Βασίλειος και είπε τα εξής:
Αγαπητοί συνάδελφοι, μια και βρισκόμαστε στην αρχή της νέας εκπαιδευτικής περιόδου, νομίζω πως καλό θα ήταν να χαράξουμε τις βασικές αρχές του παιδαγωγικού και διδακτικού μας έργου.
Ας μην ξεχνούμε ότι σκοπός της αγωγής είναι να καταστήσει τον άνθρωπο αντάξιο της θείας καταγωγής του, αλλά και του θείου προορισμού του. Όχι μόνο να γίνει ισχυρή προσωπικότητα για να δράσει και να προσφέρει στην κοινωνία, αλλά και να κατασταθεί «συμπολίτης των αγίων και οικείος του Θεού».[2] Η ομοίωση προς τον Θεό και τελικά η θέωση πρέπει να είναι η κύρια επιδίωξη του ανθρώπου επί της γης και της αγωγής του. Ο άνθρωπος, ο κάθε άνθρωπος, και ο μικρός μαθητής μας εν προκειμένω, είναι «θεός κεκελευσμένος»[3]. Είναι «το μόνον των ζώων θεόπλαστον»[4], είναι «φυτόν ουράνιον»[5], είναι «ομοδίαιτος των αρχαγγέλων και φωνής θείας ακροατής»[6], είναι «των επί γης ζώων το τιμιώτατον, το μετά τους αγγέλους εν λογικοίς τεταγμένον»[7], είναι «ο εικόνι Θεού τετιμημένος»[8].
Επίσης, ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο εύπλαστη και απαλή είναι η παιδική ψυχή και μαλακή σαν το κερί. [9] Τα μαθήματα αρετής που θα εντυπωθούν στο παιδί από την παιδική ηλικία είναι ανεξάλειπτα.[10]
Συνεχίζει ο Χρυσόστομος: Συμφωνώ απολύτως. Γιατί αν στην ψυχή που ακόμη είναι μαλακή και τρυφερή εντυπωθούν τα καλά διδάγματα, τότε κανένας δε θα μπορέσει, ποτέ, να τα ξεριζώσει[11]. Και κανένας μη μου λέγει ότι τα παιδιά δεν πρέπει να ασχολούνται με τα ιερά θέματα και διδάγματα˙ διότι όχι μόνον έπρεπε να απασχολούνται με αυτά, αλλά και μόνον αυτά έπρεπε να σπουδάζουν… Και διότι αυτή κυρίως η ηλικία τέτοια χρειάζεται μαθήματα. Διότι, λόγω του ότι είναι απαλή, γρήγορα δέχεται μέσα της τα λεγόμενα, ωσάν αυτά που ακούει να εντυπώνεται η σφραγίδα στο κερί. Εξάλλου τότε, στην παιδική ηλικία αρχίζει ο βίος να αποκλίνει είτε στην κακία είτε στην αρετή. Αν λοιπόν κανείς απ’ αυτό το ξεκίνημα και τα πρόθυρα της ζωής απομακρύνει τα παιδιά από την πονηρία και τα χειραγωγήσει στην άριστη οδό, θα τα στερεώσει στο εξής σαν σε συνήθεια κάπως και φύση της αρετής˙ με τη θέλησή τους επομένως δε θα μεταβληθούν εύκολα προς το χειρότερο, εφόσον αυτή η συνήθεια θα τα ελκύει προς εργασία των αγαθών. Έτσι θα γίνουν πιο σεβαστοί από εμάς και χρησιμότεροι στα θέματα της πολιτείας, αφού θα επιδεικνύουν τα χαρίσματα των πρεσβυτέρων στη νεανική τους ηλικία.[12] Εξάλλου, ποια μεγαλύτερη τέχνη υπάρχει απ’αυτή, τι μπορεί να εξισωθεί με το να ρυθμίζεις την ψυχή και να διαπλάθεις το νού ενός ανθρώπου; [13]
Το λόγο παίρνει ο Γρηγόριος: Η αγωγή είναι τέχνη των τεχνών και επιστήμη των επιστημών και έχει σκοπό να δώσει στην κοινωνία καλούς χριστιανούς. Κυρίως όμως σκοπός της αγωγής είναι «να τηρηθεί η εικόνα και να εξομοιωθεί προς το αρχέτυπον».[14]
Ιωάννης: Ναί, αλλά να μην ξεχνάμε ποτέ ότι η αγωγή, λόγω της αστάθειας που χαρακτηρίζει τα παιδιά και τους νέους, δεν έχει άμεσα αποτελέσματα. Οι στόχοι της είναι μακροπρόθεσμοι.Ο παιδαγωγός βλέπει περισσότερο το μέλλον του παιδιού και λιγότερο το παρόν. Γι’ αυτό και δεν παρασύρεται, ούτε απογοητεύεται από τις τωρινές παρεκτροπές του παιδιού, αλλ’ αισιοδοξεί πάντοτε και ελπίζει. Ο καλός παιδαγωγός σπέρνει ταπεινά και με υπομονή το σπόρο του καλού και αναθέτει την καρποφορία στην καλή θέληση του παιδιού, στην πάροδο του χρόνου και στη χάρη του Θεού.
Η σχέση δασκάλου και μαθητή
Ιωάννης: Ας δούμε όμως τώρα πως θα γίνει αποδοτική η διδασκαλία μας.Το να αγαπά ο δάσκαλος το μαθητή, το “φιλείν και φιλείσθαι” είναι το κύριο στοιχείο που κάνει αποδοτική τη διδασκαλία. Νομίζω, αγαπητοί συνάδελφοι, ότι πρέπει να ξεπεράσουμε σε φιλοστοργία τους φυσικούς πατέρες! Ο λόγος μας πρέπει να είναι ανθρώπου που διδάσκει μάλλον, παρά ελέγχει, που παιδαγωγεί, παρά τιμωρεί, που βάζει τάξη, παρά που διαπομπεύει, που διορθώνει παρά που επεμβαίνει στη ζωή του μαθητή. Το κάθε παιδί ας το αντιμετωπίζουμε με διαφορετικό σύστημα αγωγής, αφού είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα.”[15] Η σχέση παιδαγωγού – μαθητή είναι μια σχέση ελευθερίας και δημιουργίας. Οφείλουμε να σεβόμαστε πρώτιστα εμείς το δώρο της ελευθερίας, που χάρισε ο Δημιουργός στα παιδιά και να μη φυλακίζουμε τις ανησυχίες τους.
Γρηγόριος: Η Παιδεία πρέπει να είναι δρόμος απελευθέρωσης και όχι δουλείας, όχι καθημερινός θάνατος και μιζέρια! Ας κάνουμε την Παιδεία όπλο δικαιοσύνης και όχι θανάτου”, [16]
Ελληνοχριστιανικά γράμματα
Ας μην ξεχνούμε, συνεχίζει ο Χρυσόστομος, ότι δε σφυρηλατούμε χάλκινα αντικείμενα, τα οποία δέχονται παθητικά τα χτυπήματα του σφυριού και τα οποία θα βρεί ο τεχνίτης στην κατάσταση στην οποία τα άφησε. Σφυρηλατούμε ψυχές, οι οποίες δέχονται ή δε δέχονται τη διδασκαλία και αντιδρούν ποικιλοτρόπως. Κατά συνέπεια, άλλα πρέπει να προσφέρουμε στη μια περίπτωση, άλλα στην άλλη. Άλλα στο πρώτο στάδιο της μαθήσεως, άλλα στα επόμενα.
Βασίλειος: Η προσθήκη των νέων γνώσεων πρέπει να γίνεται σιγά –σιγά και σύμμετρα. Να προχωρούμε από το απλούστερα στα δυσκολότερα, αφού είναι δύσκολο να διδαχθεί κανείς τα μεγάλα πριν από τα μικρά.[17]
Εξατομίκευση της διδασκαλίας
Ναί, αλλά να λάβουμε υπόψη μας και τη διαφορετικότητα του κάθε μαθητή μας, προσθέτει ο Γρηγόριος. Όπως και στις αρρώστιες του σώματος, δε δίνει ο γιατρός το ίδιο φάρμακο σε όλους, έτσι και στις ψυχές, με ξεχωριστό λόγο και τρόπο αγωγής να τους αντιμετωπίσουμε.[18]
Ευχάριστος ο τρόπος της διδασκαλίας
Βασίλειος: Να γίνεται με ευχάριστο τρόπο η διδασκαλία μας. Μάθημα που γίνεται με το ζόρι, δεν μπορεί ν’αφήσει τίποτε, αλλά εκείνα που διδάσκονται με χάρη και ευχαρίστηση μπαίνουν στις ψυχές των παιδιών μας, παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στο νού των μαθητών μας.[19]
Εποπτεία
Συμπληρώνει ο Χρυσόστομος: Να χρησιμοποιούμε την αρχή της εποπτείας και εποπτικά μέσα. Να μη χρησιμοποιούμε γενικότητες, αλλά με παραδείγματα να διασαφηνίζουμε τα όσα διδάσκουμε. Να διδάσκουμε εποπτικώς, διότι τα πράγματα είναι πιο ισχυρά από τα ονόματα, αφού ύστερα από τα πράγματα δόθηκαν τα ονόματα. Γιατί τίποτε δεν είναι ψυχρότερο από το δάσκαλο, που μόνο με τα λόγια φιλοσοφεί.
Η αυτενέργεια
Βασίλειος: Ο μαθητής είναι ανάγκη να βάζει το χέρι του στο έργο. Να έρχεται στην αίθουσα με ενδιαφέρον για την εξέταση των προβλημάτων και να συμμετέχει στο αγώνισμα του μαθήματος. Να διεγείρει το πνεύμα του, ώστε να θέτει υπό έλεγχο καθετί που διδάσκεται, να τον ενθαρρύνει δε ο διδάσκαλος να συνεχίσει μόνος του την έρευνα για την ανεύρεση της αλήθειας, γιατί ο,τι με κόπο αποκτά καθείς, αυτό και μετά χαράς αποδέχεται και επιμελώς διαφυλάττει.[20]
Μεθοδολογία – διδακτική
’Ιωάννης: Άριστη είναι η διδασκαλία όταν ο δάσκαλος επαναλαμβάνει τη διδασκαλία του ωσότου γίνει καταληπτή.[21] Δεν παραδίδουμε μεμιάς τα πάντα, αλλά τα επαναλαμβάνουμε για να εντυπωθούν καλύτερα στο νού των μαθητών μας. Ούτε πολλή ύλη να τα φορτώνουμε, γιατί θα είναι πολύ δύσκολο να τα θυμούνται ολ’αυτά. Αλλά και γιατί υπάρχει φόβος να γίνουν λιγότερο ενεργητικοί και περισσότερο νωθροί από τις δυσκολίες που θα συναντήσουν.[22]
Γρηγόριος: Δέν εἶναι πιό ὠφέλιμη ἡ ραγδαία βροχή ἀπ’ ἐκείνη πού πέφτει ἤρεμα, γιατί ἡ μιά με τήν ὀρμητικότητά της παρασύρει τό ἔδαφος, ἐνῶ ἡ ἄλλη εἰσχωρεῖ βαθιά σ’αὐτό, φτάνει στίς ρίζες καί τό καθιστᾶ γόνιμο.[23]
Βασίλειος: Ας μιμηθούμε τους οικοδόμους, που όταν κτίζουν μιάν οικοδομή, αφού θέσουν τα θεμέλια, τοποθετούν τους λίθους. Έτσι ας οικοδομήσουμε και το πνεύμα.[24]
Έλεγχος, ποινές, έπαινος
Βασίλειος: Ένα πολύ σοβαρό θέμα που πρέπει να συζητήσουμε είναι το πως θα αντιμετωπίσουμε τις προβληματικές συμπεριφορές των μαθητών μας. Κάθε σφάλμα χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση. Άλλοτε είναι καιρός για ταπεινοφροσύνη, άλλοτε για εξουσία, άλλοτε για έλεγχο, άλλοτε για παρηγοριά, πότε για καλωσύνη και πότε για αποστομία κ.λ.π.[25]
Γρηγόριος: Όπως στα σώματα δεν προσφέρεται η ίδια τροφή και τα ίδια φάρμακα, έτσι και τα ελαττώματα των ανθρώπων, δεν αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο. Άλλοι είναι οκνηροί και δυσκίνητοι, οπότε χρειάζεται να τους κεντρίζουμε, ενώ άλλοι είναι θερμόαιμοι και βιαστικοί, οπότε χρειάζονται χαλινάρι. Άλλους ωφελεί ο έπαινος και άλλους η επίπληξη, όταν και τα δύο γίνονται την κατάλληλη στιγμή. Άλλους διορθώνει η παρηγοριά και άλλους η επίπληξη.[26]
Ιωάννης : Αρχή των τιμωριών πρέπει να είναι το μέτρο και η σύνεση, όχι η ακρότητα και η υπερβολή. Αν δείς παράβαση του παιδιού, να το τιμωρείς, άλλοτε μεν ατενίζοντας αυτό με βλέμμα αυστηρό, άλλοτε λέγοντας πικρά κι επιτημητικά λόγια και άλλοτε με λόγια καλά και υποσχέσεις. Ακόμη, αν μιλήσεις μία φορά και δεν πείσεις, κι αν συμβουλέψεις και δεύτερη και τρίτη και πολλές φορές, μην αποκάμεις να επαναλαμβάνεις τα ίδια λόγια, χωρίς όμως δυσαρέσκεια, αλλά χαριτολογώντας.[27] Ο καλός δάσκαλος δεν κραυγάζει, δεν οργίζεται, δεν αποθηριώνεται· έχει υπομονή, επιμονή και εγκαρτέρηση. Δε σε έπεισα σήμερα, αύριο ίσως τα καταφέρω, ας πούμε στους μαθητές μας. Αλλά αν όχι αύριο, μπορεί και μεθαύριο ή και την επομένη ίσως. Αυτός που σήμερα άκουσε και περιφρόνησε, ίσως αύριο ν’ακούσει τη διδασκαλία μας και να την αποδεχτεί. Ή κι ακόμη μετά από πολλές ημέρες να προσέξει τα όσα του είπαμε. Γιατί και ο ψαράς πολλές φορές κατά τη διάρκεια της ημέρας άδεια ανεβάζει τα δίκτυα του και το απόγευμα λίγο προτού επιστρέψει το λιμάνι πιάνει το ψάρι που όλη την ημέρα του ξέφευγε. Κι ο γεωργός ακόμη, εάν για χάρη των κακών καιρικών συνθηκών που τυχόν και μια και δυό και πολλές φορές καθημερινά προκύπτουν παρατήσει τη δουλειά του, από την πείνα θα πεθάνουμε όλοι.
Κι ίσως με ρωτήσετε: Πως θα το επιτύχουμε αυτό; Κι εμείς οι δάσκαλοι άνθρωποι είμαστε και μπορεί να θυμώσουμε. Σωστά, θα το πετύχουμε αυτό αν όσο περισσότερο γίνεται, ο λόγος μας να είναι λόγος ανθρώπου, που διδάσκει μάλλον παρά που ελέγχει, που παιδαγωγεί, παρά τιμωρεί, που βάζει τάξη παρά που διαπομπεύει, που διορθώνει παρά που επεμβαίνει στη ζωή του άλλου.[28] Ο δάσκαλος προπάντων πρέπει να διδάσκει και να παιδαγωγεί με πραότητα, διότι μία ψυχή που έχει ανάγκη να μάθει, δεν είναι δυνατό να μάθει κάτι ωφέλιμο όταν αυτό προσφέρεται με θρασύτητα και εριστικότητα. Ακόμη κι αν έχει τη διάθεση να προσέξει θα αισθανθεί δύσκολα και δε θα μάθει τίποτε. Εκείνος που θέλει να μάθει κάτι ωφέλιμο, πριν απ’όλα τ’άλλα πρέπει να διάκειται ευμενώς προς τον δάσκαλο. Όπως είναι γνωστό, κανείς δεν αισθάνεται ευχάριστα απέναντι σ’εκείνον που βρίζει με θράσος.[29]
Βασίλειος: Να ελέγχουμε με πολλή περίσκεψη, για να μην καταλήξουμε στο αντίθετο αποτέλεσμα. Να μην είμαστε αυστηροί στις επιτιμήσεις μας και να μην ελέγχουμε αμέσως και με εμπάθεια, ούτε να καταδικάζουμε τον άλλο για μικρά σφάλματα σαν να είμαστε οι ίδιοι ακριβοδίκαιοι. Εγώ κρίνω ότι κάνει το ίδιο σφάλμα κι εκείνος που δεν επιπλήττει τους σφάλλοντες και εκείνος που είναι υπερβολικός στις τιμωρίες.[30]
Γρηγόριος: Στο φόβο ας αναμίξουμε την ηπιότητα. Να μετριάσουμε την απειλή με την ελπίδα. Γνωρίζω πως η καλωσύνη επιτυγχάνει πολλά και παρακινεί στην ανάλογη ανταπόδοση.[31]
Ιωάννης: Κι αν ακόμη οι έπαινοι δεν είναι απολύτως δίκαιοι, χρησιμοποιούνται κατ’οικονομίαν, διότι προετοιμάζουν το έδαφος για ν’ακολουθήσουν τα λόγια μας. Διότι εκείνος που από την αρχή απευθύνει συστάσεις που δυσαρεστούν, έχει ως αποτέλεσμα να μην τον ακούν οι αδύνατοι κατά τη θέληση.[32] Γενικά, τις προτροπές προς το καλό να τις κάνουμε μαζί με επαίνους, διότι έτσι γίνονται και ευπρόσδεκτες, όταν δηλαδή υποκινούμε το ζήλο αυτών των ίδιων που συμβουλεύουμε.[33] Πες του, για παράδειγμα, ένα μικρό έπαινο, που μπορείς να πλέξεις από τα άλλα προτερήματα που έχει. Έτσι, αφού τον περιβάλλεις με θερμά λόγια, προχώρησε στη θεραπεία της πληγής… Κατηγόρησε το ανθρώπινο γένος, στο οποίο ανήκουμε όλοι, τόνισε ότι όλοι ζούμε μέσα στην αμαρτία… Έπειτα, όταν συμβουλεύεις, να μη διατάζεις, αλλά να συμβουλεύεις αδελφικά. Και αφού με όλα αυτά καταπραΰνεις τη φλεγμονή και ανακουφίσεις τον πόνο, που θα προκαλέσει ο έλεγχος που θα ακολουθήσει…, και τον παρακαλέσεις να μη θυμώσει, τότε άνοιξε την πληγή, φανέρωσε, δηλαδή, το σφάλμα του, αλλά με τέτοιο τρόπο, ώστε ούτε να τον καταπιέζεις, γιατί θα αντιδράσει και θα φύγει, ούτε να τον αποκοιμίζεις, γιατί τότε θα δείξει αδιαφορία και περιφρόνηση. Διότι αν δεν ενεργήσεις αποτελεσματικά, δε θα πετύχεις τίποτε· αν πάλι ελέγξεις με σφοδρότητα, θα του δώσεις αφορμή να αγανακτήσει και να φύγει. Γι’ αυτό και μετά από όλα αυτά, όταν πρόκειται να ελέγξεις, να συνδυάζεις τους ελέγχους και πάλι τον έπαινο.[34]
Να δώσουμε πολλή σημασία στην ενθάρρυνση. Εκείνος που δεν κατόρθωσε απολύτως τίποτε, γίνεται οκνηρός και χάνει γρήγορα το θάρρος του. Εκείνος όμως που συνειδητοποίησε ότι εκτέλεσε με επιτυχία έστω μία εντολή, παίρνοντας απ’ αυτή θάρρος, θα προχωρήσει με μεγαλύτερο ζήλο προς την πραγματοποίηση και των υπολοίπων.[35]
Όσο για τις τιμωρίες, πρέπει να εξετάζουμε με μεγάλη ακρίβεια και να μην καταδικάζουμε αυτούς που σφάλλουν μόνο από όσα ακούσαμε, ούτε να βγάζουμε αποφάσεις χωρίς αποδείξεις.[36] Δεν είναι μικρή παρηγοριά το να γνωρίζεις και να συναισθάνεσαι ότι τιμωρείσαι δίκαια.[37]
Βασίλειος: Κυρίως δεν πρέπει να οργιζόμαστε εναντίον εκείνων που σφάλλουν, διότι αυτό δείχνει εμπάθεια. Ιδιαίτερα να προσέχουμε να μη γινόμαστε πιο αυστηροί όταν έχουν προσβάλλει εμάς τους ίδιους.[38]
Ιωάννης: Κι οπωσδήποτε ας είμαστε φειδωλοί στις τιμωρίες. Αν το παιδί μάθει να παιδαγωγείται μόνο με την τιμωρία, θα μάθει να περιφρονεί τις τιμωρίες και τότε όλα πάνε χαμένα… Επίσης η απειλή τότε είναι αποτελεσματική όταν το παιδί πιστεύει ότι θα πραγματοποιηθεί… Όταν δείς όμως ότι ο φόβος τον ωφέλησε, χαλάρωσε την αυστηρότητα, διότι η ανθρώπινη φύση έχει ανάγκη και από επιείκεια.[39] Ας απορρίψουμε λοιπόν την παιδαγωγική του φόβου. Δεν είναι δυνατό να γίνει κανείς κάποιος καλός με τη βία. Εκείνος που έγινε καλός με την καταπίεση, δε θα μείνει πάντοτε καλός! Αλλά μόλις απαλλαγεί από τον καταναγκασμό, θα επιστρέψει στις κακές του συνήθειες. Αντιθέτως, εκείνος που παιδαγωγείται με τέτοιον τρόπο, ώστε να γίνει καλός με την ελεύθερη απόφασή του, αφού θα γίνει καλός, θα μείνει στο καλό αμετακίνητος.[40]
Γρηγόριος : Καλό είναι να τιμωρείται ο μαθητής για να αποφεύγει δεύτερο σφάλμα. [41]
Ιωάννης: Αν δεν επιτιμάμε τους μαθητές που σφάλουν, είναι επιζήμιο και για το δάσκαλο και για το μαθητή. Να φοβάται μεν πάντοτε μήπως φάει ξύλο, αλλά να μη δέρνεται! Να απειλείται με μαστίγιο, αλλά νη μην τις τρώει! Κάθε απειλή να μη φθάνει στο να πραγματοποιηθεί! [42] ’Εξάλλου, ποιος έμαθε γράμματα χωρίς φόβο; Να συμβουλεύουμε με πολλή αγάπη, με πραότητα και επιείκεια κι όταν το παιδί είναι ήρεμο. Να προηγείται ο έπαινος και ν’ακολουθεί η συμβουλή. Αντί να συμβουλεύουμε, μπορούμε να μακαρίζουμε εκείνους που έχουν την αντίθετη με την κακία του παιδιού, αρετή. Με τον τρόπο αυτό, λέμε αυτό που επιθυμούμε, χωρίς να θίγουμε εκείνον που ακούει, εφόσον δεν αναφερόμαστε προσωπικά σ’αυτόν και στο παράπτωμά του. Το παιδί που θα αντιδράσει και σ’ αυτόν τον τρόπο, είναι βέβαιο ότι πολύ περισσότερο θα αντιδράσει στη συμβουλή που θα του απευθύνουμε προσωπικά σ’αυτό.
Επιπλέον, για μερικά πράγματα πρέπει να διδάσκουμε τα παιδιά και να δίνουμε οδηγίες και για άλλα πρέπει να δίνουμε εντολές. Αν λοιπόν διατάζουμε εκεί που να συμβουλέψουμε ή συμβουλεύουμε, όταν είναι ανάγκη να διατάξουμε, θα γίνουμε καταγέλαστοι!
Τέλος, ας μην ξεχνάμε ποτέ ότι η συμβουλή μας πρέπει να συνοδεύεται και από προσευχή! Οι συμβουλές που εμπνεέονται από το Άγιο Πνεύμα και στηρίζονται στην Αγία Γραφή, είναι οι αποτελεσματικότερες! Ύστερα, ο δάσκαλος δεν πρέπει μόνο να παροτρύνει στο καλό, αλλά και να προσεύχεται και να βοηθεί με τη θερμή δέησή του, ώστε να μην καταποντισθούν οι μαθητές του, ούτε να παρασυρθούν από τα απατηλά συνθήματα. Αυτός που μας λύτρωσε από το κακό με τρόπο θαυμαστό, που δεν μπορεί να τον κατανοήσει ανθρώπινος νούς, αυτός έχει τη δύναμη να μας διαφυλάξει και να μας διασφαλίσει –κι εμάς και τα παιδιά- από κάθε κακό.
Βασίλειος: Ασφαλώς! Δεν μας ενδιαφέρει απλώς και μόνο να εξαλειφθεί πάση θυσία η κακή συμπεριφορά, αλλά να δώσουμε σημασία στην προσωπικότητα του παιδιού. Διότι πρόκειται για εικόνα Θεού. Για παράδειγμα, όταν μας ρωτά κάτι δεν πρέπει να απαντούμε απρόθυμα, διότι αυτό δείχνει περιφρόνηση προς τον αδελφό μας και έτσι προσβολή προς τον Θεό.[43] Και μια κι έχουμε πληροφορίες και για ρατσιστική συμπεριφορά προς κάποιους μαθητές μας από συμμαθητές τους, ας κάνουμε ειδικά μαθήματα στους μαθητές μας για να εξαφανισθούν εντελώς οι φυλατικές αυτές διακρίσεις. Γιατί γνωρίζουμε τους εαυτούς μας και καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει ομοτιμία του ενός ανθρώπου προς τους άλλους και αυτό προέρχεται από τη φύση του. Για μας τους χριστιανούς δε συνιστά υπεροχή το γένος ή η καταγωγή, ούτε ο πλούτος, ούτε το χρώμα και η κατασκευή του σώματος, αλλά υπεροχή συνιστά ο βαθμός του φόβου που έχουμε προς τον Θεό. [44] Η μόνη διάκριση που επιτρέπεται στη χριστιανική κοινωνία είναι ο φόβος του Θεού, ο βαθμός της αρετής, ο βαθμός της τελειώσεως και του αγιασμού. Όποιος πλεονεκτεί σ’αυτά πράγματι είναι ξεχωριστός στα μάτια του Θεού και των ανθρώπων. Κατά τα άλλα, οι πάντες είμαστε συγγενείς, όλοι αδέλφια, παιδιά ενός Πατέρα, του Θεού.[45]
Ιωάννης: Πολλοί μαθητές μας παραπονιούνται πως τους φερόμαστε με τρόπο που μας κάνει ανάξιους σεβασμού. Κι έχουν δίκιο γιατί εμείς είμαστε πρότυπο γι’ αυτούς κι εκείνοι προσπαθούν να εξομοιώσουν τη συμπεριφορά τους με τη δική μας.[46]
Βασίλειος: Πράγματι, είναι καθοριστική η δύναμη του παραδείγματος. Η αξιοπιστία του δασκάλου καθιστά ευπρόσδεκτο το λόγο του και προετοιμάζει τους μαθητές να προσέξουν περισσότερο.[47] Είναι γενική αρχή, ότι εκείνος που άρχεται, γίνεται ο,τι κι εκείνος που επιστατεί και άρχει. Εκείνος, λοιπόν, που παιδαγωγεί πρέπει να θυμάται την εντολή του Αποστόλου Παύλου: “Τύπος γίνου των πιστών”, παρέχοντας ως υπόδειγμα τη δική του ζωή. Ακόμη κι όταν σιωπά ο δάσκαλος, το παράδειγμα των έργων του θα είναι διδασκαλία, ισχυρότερη από κάθε προφορικό λόγο.
Γρηγόριος: Άριστη διδασκαλία είναι το να διδάσκεται κανείς με έργα και λόγια κι όχι μόνο με λόγια. Ή να μη διδάσκεις καθόλου ή να διδάσκεις με τη συμπεριφορά σου. Να μην προσελκύεις με το ένα χέρι και με το άλλο να απωθείς. Θα ‘χεις λιγότερη ανάγκη από λόγια, όταν πράττεις εκείνα που πρέπει· ο ζωγράφος διδάσκει πιο πολύ με τις ανάγλυφες εικόνες του.[48] Να γίνεις σοφός, για να κάνεις τους άλλους σοφούς. Να γίνεις φως, για να φωτίζεις. Ν’αγγίξεις το Θεό, για να φέρεις κι άλλους σ’ Αυτόν. Ν’ αγιαστείς, για να αγιάσεις…
Ιωάννης: Εκείνος που διδάσκει άλλους, αν δεν ωφελείται τίποτε άλλο, τουλάχιστον λέγοντας συγκινείται βαθιά, και μάλιστα όταν βλέπει ότι είναι υπεύθυνος γι’αυτά για τα οποία επικρίνει τους άλλους.[49] Ποιο είναι λοιπόν το όφελος της διδασκαλίας όταν δε διδάσκουμε και δεν διορθώνουμε τους εαυτούς μας;[50] Ο δάσκαλος πρέπει πρώτα να είναι δάσκαλος του εαυτού του και μετά των άλλων. Όπως ακριβώς ο στρατηγός, αν δεν γίνει προηγουμένως άριστος στρατιώτης, δεν θα μπορέσει ποτέ να γίνει στρατηγός, έτσι και ο δάσκαλος.[51]
ΑΓΑΠΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΜΑΘΗΤΗ
Γρηγόριος: Η αγάπη μας προς το μαθητή πρέπει να έχει δυό διαστάσεις. Η μια οπλίζει το δάσκαλο με υπομονή και αισιοδοξία κι η άλλη ασκεί μεγάλη μορφωτική επίδραση στις ψυχές των παιδιών. Τίποτε δεν προσελκύει το μαθητή περισσότερο, από το να αισθάνεται ότι ο δάσκαλός του τον αγαπά και φροντίζει γι’ αυτόν. Ενθουσιάζεται ο μαθητής, όταν βλέπει πως ο δάσκαλος τον πλησιάζει και δεν τον περιφρονεί.
Ναί, αναμφίβολα, είναι μεγάλος δάσκαλος η αγάπη, τονίζει ο Χρυσόστομος. Είναι ικανή κι από την πλάνη να απομακρύνει και τη συμπεριφορά να διορθώσει και σε ανώτερη ζωή να οδηγήσει. Η αγάπη δεν κάνει τίποτε άσχημο, αλλά με τα χρυσά της φτερά, σκεπάζει τα σφάλματα των αγαπημένων. Η αγάπη δεν παραχωρεί το περίσσευμα, αλλά χαρίζει τον εαυτό της.
«ΕΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΝΟΥΘΕΣΙΑ ΚΥΡΙΟΥ»
Ιωάννης: Επιτρέψτε μου να προσθέσω και κάτι ακόμη. Νομίζω ότι πρέπει να επιστήσουμε την προσοχή των γονέων όχι μόνο να εκπαιδεύουν τα παιδιά τους στις τέχνες και το σχολείο, αλλά και να τα εκπαιδεύουν “εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου”. Να προσέχουν τις συναναστροφές τους, για να ελέγχουν τι λέγεται εκεί και τι μαθαίνει το παιδί. Δεν πρέπει ν’αφήσουν τον οποιοδήποτε να γίνει οικοδόμος του ψυχικού κόσμου των παιδιών τους. Να τους προτείνουμε να τους διαβάζουν διηγήσεις από την Αγία Γραφή. Δεν επιτρέπεται στα παιδιά να τρέφονται με παραμύθια μωρά κατάλληλα για γριές. Π.χ. τι έκανε ο ένας και τι ανταπέδωσε ο άλλος. Να διηγούμαστε ιστορίες από την Αγία Γραφή, π.χ. του Κάιν και του Άβελ και μάλιστα να καταγλυκαίνουμε τη διήγηση, ώστε να τη δέχεται το παιδί και να αισθάνεται χαρά και τερπνότητα. Να τα επαναλαμβάνουμε συχνά και μάλιστα όταν καταλάβει το διήγημα, τότε να του πούμε: “Βλέπεις πόσο κακό είναι η γαστριμαργία; Βλέπεις πόσο κακό είναι να φθονείς τον αδελφό σου;”
Όταν μεγαλώσει να λες και “φοβερότερα διηγήματα”. Όταν είναι σε απαλή ηλικία, να μην το φορτώνεις με τόσο μεγάλο βάρος το παιδί. Όταν φθάσει σε ηλικία δεκαπέντε ετών και περισσότερο ας ακούει και για τη γέννα. Όταν φθάσει τα δεκαοκτώ μίλησέ του για τον κατακλυσμό, για τα Σόδομα, για τα γεγονότα της Αιγύπτου, όσα είναι γεμάτα τιμωρίες. Μάλιστα να τα διηγείσαι εκτεταμένα, με κάθε λεπτομέρεια. Όταν μεγαλώσει περισσότερο να του μιλήσεις για την Καινή Διαθήκη, για τη χάρη, για την καταδίκη. Με τέτοια λόγια να περιφράσσεις την ακοή του και μέσα από το σπίτι σου να του παρέχεις τα υποδείγματα.[52]
Βασίλειος: Συμφωνώ απολύτως! Οι ιστορίες των Γραφών είναι το κατάλληλο φάρμακο για τα αρρωστήματά μας. Ο φίλος της σωφροσύνης ανοίγει την ιστορία του Ιωσήφ και διδάσκεται απ’αυτές τις σώφρονες πράξεις… Το ίδιο μπορεί να διδαχθεί κι από τον Ιώβ, ο οποίος ήταν σταθερός σε όλες τις καταστάσεις. Με δυό λόγια, όπως οι ζωγράφοι , όταν ζωγραφίζουν εικόνες από πρότυπα προσπαθούν να μεταφέρουν το χαρακτήρα του προτύπου στο καλλιτέχνημά τους, έτσι και όποιος προσπαθεί να καταστήσει τον εαυτό του τέλειο σε κάθε είδος αρετής, πρέπει να προσβλέπει στους βίους των αγίων, σαν αγάλματα κινούμενα και δρώντα και να οικειοποείται την αγαθότητά τους με τη μίμηση”.[53]
Βασίλειος: Αλλά και η προσευχή, ιδιαιτέρως η κοινή προσευχή των παιδιών με τους γονείς και τους δασκάλους, δημιουργεί και αναπτύσσει την αγάπη και την αδελφοσύνη, μεταξύ αυτών που προσεύχονται.
Ιωάννης: Ασφαλώς. Μα και η εκκλησιαστική μουσική έχει μεγάλη μορφωτική δύναμη. Αν παιδεύσουμε τη γλώσσα του παιδιού και του νέου να ψάλλει, θα ντραπεί μετά η ψυχή του να επιθυμήσει τα αντίθετα.
Επαγγελματικός προσανατολισμός.
Γρηγόριος: Όμως, πρέπει να ενδιαφερθούμε και το μέλλον των μαθητών μας.Ο δάσκαλος οφείλει να διακρίνει εγκαίρως τις κλίσεις των μαθητών του και να υποδεικνύει, όταν φθάσουν στην κατάλληλη ηλικία, ποιόν κλάδο και ποιο επάγγελμα ν’ακολουθήσουν, αφού ο,τι γίνεται με τις υποδείξεις της φύσης πετυχαίνει, ενώ ο,τι είναι αντίθετο μ’αυτήν, αποτυχαίνει.[54]
Στην Αθήνα υπήρχε ένας παλιός νόμος, κατά τη γνώμη μου πάρα πολύ καλός, σύμφωνα με τον οποίο, οι νέοι μόλις έφταναν στην εφηβική ηλικία και γίνονταν κατάλληλοι για ν’ακολουθήσουν τα διάφορα επαγγέλματα, τους κατηύθυναν σ’αυτά με τον εξής τρόπο: Έκαναν μια δημόσια έκθεση με τα εργαλεία του κάθε επαγγέλματος και οδηγούσαν τους νέους μπροστά σ’αυτά. Ανάλογα με το εργαλείο για το οποίο τύχαινε να εκδηλώσει ο καθένας τη χαρά του, αυτό το επάγγελμα τους μάθαιναν, γιατί εκείνο που είναι σύμφωνο με τη φύση μας στέφεται με επιτυχία. Αντίθετα, όποιο δεν ταιριάζει στη φύση μας τον κάνει αποτυχημένο. Γι’ αυτό να φροντίσουμε κι εμείς να διακρίνουμε και να καλλιεργήσουμε τις ιδιαίτερες κλίσεις των μαθητών μας, να τους παροτρύνουμε να ασχολούνται μ’αυτά που ταιριάζουν προς αυτές και να μην ασχολούνται με περιττά, γιατί θ’αποτύχουν, διότι όπως λέει κι η παροιμία, η ποίηση δε θέλει ν’ασχολείται μαζί της εκείνος που ξέρει να οδηγεί τα άλογα, γιατί θ’αποτύχει και στα δυό.
ΑΜΟΙΒΕΣ ΤΩΝ ΔΑΣΚΑΛΩΝ
Βασίλειος: Ωραία. Νομίζω ότι αρκετά είπαμε. Πριν φθάσουμε στο τέλος της συνεδρίασής μας, θα ήθελα επίσης να σας ενημερώσω ότι την ερχόμενη εβδομάδα θα έχουμε απεργία. Τα αιτήματα είναι πολλά και κυρίως ζητούμε αύξηση των δαπανών για την Παιδεία και βελτίωση των μισθών των δασκάλων.
Ιωάννης: Θα πρέπει να θυμίσουμε στους κυβερνώντες, να μη ζητούν μόνο κόπους και θυσίες από τους δασκάλους. Είναι απαραίτητο να αγωνισθούμε για να έχουν οι δάσκαλοι κάθε βαθμίδας ικανοποιητικές χρηματικές αμοιβές, και με αφθονία μάλιστα, για να μην ασχολούνται με άλλα πάρεργα, προσπαθώντας να εξασφαλίσουν τη ζωή της οικογενείας τους και παραμελώντας το σημαντικό πνευματικό τους έργο[55].
Βέβαια ποτέ δεν ξεχνάμε ότι η καλύτερη αμοιβή για το δάσκαλο δεν είναι ο μισθός του, αλλά η ποιότητα των μαθητών του.
Γρηγόριος: Πριν τελειώσουμε, σας παρακαλώ να ετοιμάσετε εγκαίρως τις εισηγήσεις σας για την επόμενη συνεδρίαση.
ΟΛΟΗΜΕΡΟ
Για το ολοήμερο σχολείο αναθέτουμε στον Βασίλειο, λόγω της σχετικής του εμπειρίας.
ΟΜΙΛΙΕΣ -ΠΟΙΗΣΗ
Τους πανηγυρικούς λόγους στις εορταστικές εκδηλώσεις αναλαμβάνει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ενώ την καλλιέργεια της ποίησης και τους ποιητικούς αγώνες θ’ αναλάβω εγώ, ολοκληρώνει ο Γρηγόριος.
Δεν υπάρχει άλλο θέμα και λύεται η συνεδρίαση.
Ομιλία στην εόρτιο σύναξη προς τιμήν των εκπαιδευτικών της Αίγινας, μετά από πρόσκληση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης κ.Εφραίμ, τον Ιανουάριο του 2004, με θέμα:
«Το προσωπικό άνοιγμα των τριών Ιεραρχών ως παιδαγωγών της νεότητος, στο μαθητή της απροσώπου συγχρόνου εποχής».
+Αρχιμανδρίτης Καλλίνικος Μαυρολέων, Δάσκαλος, Πυλές Καρπάθου
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Αρχιμ. Ηλία Μαστρογιαννοπούλου, Οι Πατέρες της Εκκλησίας και ο άνθρωπος, «ΖΩΗ»1979
2. Γεωργίου Σωτηρίου, Οι άγιοι Τρεις Ιεράρχες, 1999.
3.Πρωτ. Βασιλείου Θερμού, Τρεις Ιεράρχες και Παιδεία: έξοδος στη ζωή, «ΔΙΑΒΑΣΗ» τ.35
4.Πρωτ. Θεοδώρου Ζήση, Η ανατροφή των παιδιών κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο.
5.Αθαν. Σαπουνά, Η παιδαγωγική σκέψη των Τριών Ιεραρχών, «ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΖΩΗ», τ.46
6.Αγγελική και Αλεξ. Καριώτογλου, Ζωντανό σχολείο, «ΑΚΡΙΤΑΣ».
7.Περιοδικό “ΕΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ” διάφορα τεύχη.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Αρχιμ. Ηλία Μαστρογιαννοπούλου, Οι Πατέρες της Εκκλησίας και ο άνθρωπος, σ. 268
[2] Εφεσ. β’ 19
[3] Αγ.Γρηγ.Θεολόγου, Επιτάφιος εις τον Μ.Βασίλειον. κεφ. 48
[4] ΕΠΕ 6, σ.234
[5] MIGNE 31,216
[6] MIGNE31, 344
[7] MIGNE 30, 253
[8] MIGNE 30, 253
[9] Μεγ.Βασιλείου, Όροι κατά πλάτος, Β’, ιε΄, 4, ΕΠΕ 8, 259
[10] Προς τους νέους όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων, 3, ΕΠΕ 7, 327.
[11] Περί κενοδοξίας, 20, ΕΠΕ 30, 640.
[12] Ιωάν. Χρυσοστόμου, Ομιλία Γ΄ «’Εν αρχή ην ο λόγος».
[13] Ιωάν. Χρυσοστόμου, Ομιλία «Πως δεί τους παίδας ανατρέφειν».
[14] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 24ος P.G. 35,1188
[15] Οι τρεις Ιεράρχες και τα σημερινά σχολεία μας, Διονυσίου Παλημέρη, Ενοριακός Λόγος Αγ.Παρασκευής Μάνδρας τ.8, Φε.1998
[16] ο.π.
[17] Μεγ. Βασιλείου, Λόγος περί του αγ.Πνεύματος.
[18] Γρηγορίου, Λόγος απολογητικός Β’ MIGNE Ε.Π. 35, 453.
[19] Μεγ. Βασιλείου, Όροι κατά πλάτος, απόκρισις εις την ερώτησιν ιε’ PG 31, 63
[20] Μ.Βασιλείου, Ομιλία Ε΄στην εξαήμερο. MIGNE Ε.Π.29, 117
[21] Ιω.Χρυσοστόμου, Περί Δαβίδ και Σαούλ. Ομιλία Α΄
[22] Γ.Τσαμπή,Η Παιδεία εις το Βυζάντιον. Ι. Αι περί αγωγής αντιλήψεις των Βυζαντινών, σ.142
[23] Φ. Κουκουλέ, Οι τρεις Ιεράρχαι ως παιδαγωγοί, 1952, σ.9
[24] Βασίλειος
[25] Όροι κατ’επιτομήν, 113, ΕΠΕ 9, 143.
[26] Λόγος β, 30-32, ΕΠΕ 1, 111-113.
[27] Ομιλία λ’ εις το κατά Ματθαίον, 5, ΕΠΕ 10, 329.
[28] Ομιλία κη’ εις Β’ Κορινθίους, 3, ΕΠΕ 20,95.
[29] Ομιλία στ’ εις Β’ προς Τιμόθεον,2, ΕΠΕ 23, 571.
[30] Περί ταπεινοφροσύνης, 7, ΕΠΕ 6, 129.
[31] Λόγος ιζ’, 10, ΕΠΕ 5, 387.
[32] Ομιλία β’ εις Α’ Κορινθίους, 1, ΕΠΕ 18, 41.
[33] Ομιλία θ’ εις προς Φιλιππισίους, 1, ΕΠΕ 21, 565.
[34] ΙωΧρυσ. Εις την Α’Κορ. ομιλ.ΜΔ’, 7, ΕΠΕ 18Α, 760, 762
[35] Ομιλία ε’ εις Ανδριάντας, 7, ΕΠΕ, 32, 143.
[36] Ομιλία μβ’ εις την Γένεσιν, 3, ΕΠΕ 4, 23.
[37] Ότι εκ ραθυμίας η κακία…, 5, ΕΠΕ 31, 125.
[38] Όροι κατά πλάτος, Β’, 50-51, ΕΠΕ 8, 389-391.
[39] Περί κενοδοξίας και ανατροφής των τέκνων, 30, ΕΠΕ 30, 651.
[40] Ομιλία εις τον θ’ψαλμόν, 7, ΕΠΕ 8, 119.
[41] Φ. Κουκουλέ, Οι τρεις Ιεράρχαι ως παιδαγωγοί, 1952, σ.16
[42] Περί κενοδοξίας και ανατροφής των τέκνων, 30, ΕΠΕ 30, 650.
[43] Λόγος ασκητικός α, 8, ΕΠΕ 8, 119.
[44] Μ.Βασ. Επιστολή 262, Τομ. Γ’ σ.119
[45] ΜIGNE 31, 1441.
[46] Περί ιερωσύνης λόγος γ’,13,ΕΠΕ 28, 149.
[47] Εις την αρχήν των Παροιμιών, 2, ΕΠΕ 7, 363.
[48] Γρηγορίου, ΛΓ’ Γνωμολογία τετράστιχος, ΒΕΠ τομ. 61 εκδ.Αποστολ.Διακονίας, 1981
[49] Ομιλία ε’ εις Β’ προς Θεσσαλονικείς, 5, ΕΠΕ 23,113.
[50] Ομιλία ζ’ εις προς Ρωμαίους, 2, ΕΠΕ 168, 477.
[51] Ομιλία ε’ εις Α’ προς Τιμόθεον, 1, ΕΠΕ 23,203.
[52] Ιω. Χρυσ. ΕΠΕ 30, σσ. 654-668, 670
[53] Προς τον φίλον Γρηγόριον, ΕΠΕ, τ.1ος, σελ. 66-69
[54] Φ. Κουκουλέ, Οι τρεις Ιεράρχαι ως παιδαγωγοί, 1952, σ.10-11
[55] Ομιλία ιε’προς Α΄προς Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 389 vizantinaistorika.
Δεν υπάρχει άλλο θέμα και λύεται η συνεδρίαση.
Ομιλία στην εόρτιο σύναξη προς τιμήν των εκπαιδευτικών της Αίγινας, μετά από πρόσκληση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης κ.Εφραίμ, τον Ιανουάριο του 2004, με θέμα:
«Το προσωπικό άνοιγμα των τριών Ιεραρχών ως παιδαγωγών της νεότητος, στο μαθητή της απροσώπου συγχρόνου εποχής».
+Αρχιμανδρίτης Καλλίνικος Μαυρολέων, Δάσκαλος, Πυλές Καρπάθου
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Αρχιμ. Ηλία Μαστρογιαννοπούλου, Οι Πατέρες της Εκκλησίας και ο άνθρωπος, «ΖΩΗ»1979
2. Γεωργίου Σωτηρίου, Οι άγιοι Τρεις Ιεράρχες, 1999.
3.Πρωτ. Βασιλείου Θερμού, Τρεις Ιεράρχες και Παιδεία: έξοδος στη ζωή, «ΔΙΑΒΑΣΗ» τ.35
4.Πρωτ. Θεοδώρου Ζήση, Η ανατροφή των παιδιών κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο.
5.Αθαν. Σαπουνά, Η παιδαγωγική σκέψη των Τριών Ιεραρχών, «ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΖΩΗ», τ.46
6.Αγγελική και Αλεξ. Καριώτογλου, Ζωντανό σχολείο, «ΑΚΡΙΤΑΣ».
7.Περιοδικό “ΕΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ” διάφορα τεύχη.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Αρχιμ. Ηλία Μαστρογιαννοπούλου, Οι Πατέρες της Εκκλησίας και ο άνθρωπος, σ. 268
[2] Εφεσ. β’ 19
[3] Αγ.Γρηγ.Θεολόγου, Επιτάφιος εις τον Μ.Βασίλειον. κεφ. 48
[4] ΕΠΕ 6, σ.234
[5] MIGNE 31,216
[6] MIGNE31, 344
[7] MIGNE 30, 253
[8] MIGNE 30, 253
[9] Μεγ.Βασιλείου, Όροι κατά πλάτος, Β’, ιε΄, 4, ΕΠΕ 8, 259
[10] Προς τους νέους όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων, 3, ΕΠΕ 7, 327.
[11] Περί κενοδοξίας, 20, ΕΠΕ 30, 640.
[12] Ιωάν. Χρυσοστόμου, Ομιλία Γ΄ «’Εν αρχή ην ο λόγος».
[13] Ιωάν. Χρυσοστόμου, Ομιλία «Πως δεί τους παίδας ανατρέφειν».
[14] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 24ος P.G. 35,1188
[15] Οι τρεις Ιεράρχες και τα σημερινά σχολεία μας, Διονυσίου Παλημέρη, Ενοριακός Λόγος Αγ.Παρασκευής Μάνδρας τ.8, Φε.1998
[16] ο.π.
[17] Μεγ. Βασιλείου, Λόγος περί του αγ.Πνεύματος.
[18] Γρηγορίου, Λόγος απολογητικός Β’ MIGNE Ε.Π. 35, 453.
[19] Μεγ. Βασιλείου, Όροι κατά πλάτος, απόκρισις εις την ερώτησιν ιε’ PG 31, 63
[20] Μ.Βασιλείου, Ομιλία Ε΄στην εξαήμερο. MIGNE Ε.Π.29, 117
[21] Ιω.Χρυσοστόμου, Περί Δαβίδ και Σαούλ. Ομιλία Α΄
[22] Γ.Τσαμπή,Η Παιδεία εις το Βυζάντιον. Ι. Αι περί αγωγής αντιλήψεις των Βυζαντινών, σ.142
[23] Φ. Κουκουλέ, Οι τρεις Ιεράρχαι ως παιδαγωγοί, 1952, σ.9
[24] Βασίλειος
[25] Όροι κατ’επιτομήν, 113, ΕΠΕ 9, 143.
[26] Λόγος β, 30-32, ΕΠΕ 1, 111-113.
[27] Ομιλία λ’ εις το κατά Ματθαίον, 5, ΕΠΕ 10, 329.
[28] Ομιλία κη’ εις Β’ Κορινθίους, 3, ΕΠΕ 20,95.
[29] Ομιλία στ’ εις Β’ προς Τιμόθεον,2, ΕΠΕ 23, 571.
[30] Περί ταπεινοφροσύνης, 7, ΕΠΕ 6, 129.
[31] Λόγος ιζ’, 10, ΕΠΕ 5, 387.
[32] Ομιλία β’ εις Α’ Κορινθίους, 1, ΕΠΕ 18, 41.
[33] Ομιλία θ’ εις προς Φιλιππισίους, 1, ΕΠΕ 21, 565.
[34] ΙωΧρυσ. Εις την Α’Κορ. ομιλ.ΜΔ’, 7, ΕΠΕ 18Α, 760, 762
[35] Ομιλία ε’ εις Ανδριάντας, 7, ΕΠΕ, 32, 143.
[36] Ομιλία μβ’ εις την Γένεσιν, 3, ΕΠΕ 4, 23.
[37] Ότι εκ ραθυμίας η κακία…, 5, ΕΠΕ 31, 125.
[38] Όροι κατά πλάτος, Β’, 50-51, ΕΠΕ 8, 389-391.
[39] Περί κενοδοξίας και ανατροφής των τέκνων, 30, ΕΠΕ 30, 651.
[40] Ομιλία εις τον θ’ψαλμόν, 7, ΕΠΕ 8, 119.
[41] Φ. Κουκουλέ, Οι τρεις Ιεράρχαι ως παιδαγωγοί, 1952, σ.16
[42] Περί κενοδοξίας και ανατροφής των τέκνων, 30, ΕΠΕ 30, 650.
[43] Λόγος ασκητικός α, 8, ΕΠΕ 8, 119.
[44] Μ.Βασ. Επιστολή 262, Τομ. Γ’ σ.119
[45] ΜIGNE 31, 1441.
[46] Περί ιερωσύνης λόγος γ’,13,ΕΠΕ 28, 149.
[47] Εις την αρχήν των Παροιμιών, 2, ΕΠΕ 7, 363.
[48] Γρηγορίου, ΛΓ’ Γνωμολογία τετράστιχος, ΒΕΠ τομ. 61 εκδ.Αποστολ.Διακονίας, 1981
[49] Ομιλία ε’ εις Β’ προς Θεσσαλονικείς, 5, ΕΠΕ 23,113.
[50] Ομιλία ζ’ εις προς Ρωμαίους, 2, ΕΠΕ 168, 477.
[51] Ομιλία ε’ εις Α’ προς Τιμόθεον, 1, ΕΠΕ 23,203.
[52] Ιω. Χρυσ. ΕΠΕ 30, σσ. 654-668, 670
[53] Προς τον φίλον Γρηγόριον, ΕΠΕ, τ.1ος, σελ. 66-69
[54] Φ. Κουκουλέ, Οι τρεις Ιεράρχαι ως παιδαγωγοί, 1952, σ.10-11
[55] Ομιλία ιε’προς Α΄προς Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 389 vizantinaistorika.